انسان در محیط کار با عوامل فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، مکانیکی و ارگونومیکی مواجه است و اگر مقدار این عوامل بیشتر یا کمتر از حدود تحمل بدن باشد، فشار‌ها و تنش‌های بیش از ظرفیت‌های طبیعی چه در بعد جسمانی چه در بعد روانی به بدن انسان وارد می‌شود. نتیجه تحمیل شرایط کار بالاتر از ظرفیت طبیعی بدن موجب بروز انواع بیماری‌های شغلی و عوارض ناشی از آن می‌شود.

بر اساس تبصره ۲ ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی، کار‌های سخت و زیان‌آور مشاغلی هستند که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی محیط کار غیر استاندارد بوده و فرد با انجام آن کار، فشار جسمی و روانی بیش از ظرفیت طبیعی بر او وارد شود که در اثر آن به بیماری و عوارض آن مبتلا شود.

ماده ۱ آیین نامه مشاغل سخت و زیان‌آور این مشاغل را که به آن‌ها سختی کار تعلق گرفته به دو دسته تقسیم کرده است:

الف – مشاغلی که صفت سخت و زیان آور با ماهیت شغلی وابستگی دارد، اما می‌توان با به کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب توسط کارفرما سختی و زیان آوری آن‌ها را حذف کرد.

ب- مشاغلی که ماهیتاً سخت و زیان آور بوده و با به کارگیر تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی کارفرما، صفت سخت و زیان آوری آن‌ها کاهش یافته، ولی کماکان سخت و زیان آوری آن‌ها حفظ می‌شود.

در واقع برخلاف مشاغل گروه الف که با بکارگیری تمهیدات ایمنی و تلاش کارفرمایان سختی کار کاهش می‌یابد، مشاغل گروه “ب” ماهیتا سخت و زیان آور هستند و صفت سخت و زیان آوری در ذات آن‌ها وجود دارد.

درباره دسته اول می‌توان عمده مشاغل صنعتی را مثال زد که کارفرما تجهیزات ایمنی را برای کارگران فراهم نکرده باشد. مثلا کارگر یک کارگاه جوشکاری، نیازمند تجهیزات ایمنی از قبیل عینک مخصوص است و کارفرما وظیفه دارد آن را برای کارگر فراهم کند. دسته دوم مشاغلی که سخت و زیان‌آور بودن جزو جدا نشدنی آن شغل‌هاست و رعایت مسائل ایمنی از سخت و زیان آوری آن‌ها کم نمی‌کند. به عنوان مثال کارگرانی که در معادن یا روی دکل‌ها یا پست‌های انتقال برق کار می‌کنند.

در حال حاضر کار‌های مرتبط با حفر قنات و چاه، مشاغل مرتبط با کوره‌های مذاب، عملیات مربوط به جمع آوری و دفن زباله‌ها، کار در فضا‌هایی که ارتعاشات صوتی حاکم بر محیط بر سیستم شنوایی آسیب‌رسان است، کار‌های مرتبط با سمپاشی و ضدعفونی کردن، کار غواصی که تحت فشار غیرطبیعی محیط باشد و کار‌هایی که در معرض تشعشات رادیواکتیو هستند از جمله مشاغل سخت و زیان آور به شمار می‌روند.

در همین راستا علی حسین رعیتی فرد معاون روابط کار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی از بازنگری آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور خبر داد و درباره احتمال حذف برخی شغل‌ها گفت: آیین نامه در شورای عالی حفاظت فنی به پایان رسیده و رأی گیری شده است. رشته یا شغلی را حذف نکردیم فقط در نحوه اجرایش تفاوت‌هایی ایجاد شده است.

بازنگری آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور

وی با بیان اینکه آیین نامه هنوز به تصویب نهایی نرسیده است، توضیح داد: بازنگری در آیین‌نامه انجام شده، ولی چون باید به کمیسیون دولت برود تا روی آن بحث شود و مورد بررسی مجدد قرار بگیرد، هنوز چیزی نهایی نشده است، زیرا برخی سازمان‌ها و دستگاه‌ها مثل سازمان تامین اجتماعی ممکن است پیشنهاداتی داشته باشند؛ بنابر این هنوز نهایی نشده است.

به گفته معاون روابط کار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در بازنگری آیین‌نامه، شغلی حذف نشده، ولی قرار شده است که گروه “الف و ب” دقیق‌تر مورد بررسی قرار گیرند.

رعیتی فرد همچنین درباره حذف شغل خبرنگاری از مشاغل سخت و زیان آور گفت: این پیشنهاد مطرح بود، ولی قبول نکردیم و رد شد.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا “خبرنگاری” از گروه “ب” به گروه “الف” تغییر یافته است یا خیر؟ گفت: شما خبرنگاران مشکلی ندارید.

پیشتر در صد و هشتاد و دومین جلسه شورای عالی حفاظت فنی وزارت کار و در راستای سیاستگذاری کار‌های سخت و زیان آور موضوع ماده ۷ آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان آور، مشاغل “ملوانی و صیادی” مشمولین قانون کار با موافقت اکثریت آرا در گروه “ب” مشاغل سخت و زیان آور قرار گرفت.

همچنین در یکصد و چهل و نهمین نشست شورای عالی حفاظت فنی با تصمیم اعضا، شغل عملیاتی “آتش‌نشانی” در ردیف گروه “ب” مشاغل سخت و زیان آور قرار گرفت.

سوابق کار در کار‌های سخت و زیان آور یک و نیم برابر محاسبه می‌شود و افرادی که در مشاغل سخت و زیان آور و طاقت فرسا ۲۰ سال سابقه کار متوالی یا ۲۵ سال سابقه کار متناوب را داشته و حق بیمه سابقه مزبور را به سازمان تامین اجتماعی واریز کرده باشند می‌توانند تقاضای بازنشستگی خود را ارائه کنند.

کارفرمایان کارگاه‌های مشمول قانون تامین اجتماعی مکلفند قبل از آن که کار‌های سخت و زیان آور را به کارگران خود محول کنند، معاینات پزشکی لازم را انجام داده و کارگران را از لحاظ قابلیت و استعداد جسمانی متناسب برای نوع کار بسنجند و به صورت دوره‌ای معاینات پزشکی را تکرار کنند. کارگران مشاغل سخت از مرخصی سالانه بیشتر برخوردار بوده و در بحث بازنشستگی شرایط خاص بازنشستگی پیش از موعد را دارند. ساعات کار مشاغل سخت و زیان آور نباید از شش ساعت در روز و ۳۶ ساعت در هفته تجاوز کند.

ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی به بازنشستگی پیش از موعد توجه داشته و هدف آن حمایت از سلامت افراد پس از بازنشستگی است. مشاغل سخت و زیان آور به دلیل شرایط حساس زیر ذره‌بین قانون قرار دارند و از آنجا که کارگران این مشاغل همواره در معرض خطرات جدی هستند، قانون رویکرد حمایتی از این دسته کارگران را در پیش گرفته است.